E-Księgarnia
100 lat temu rozegrała się dramatyczna i dziś prawie zapomniana bitwa o polskość. W Lubstynku 10 lipca z udziałem prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr. Jarosława Szarka oraz przedstawicieli władz państwowych i samorządowych, odbyły się obchody IPN Gdańsk 100. rocznicy plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu.
– Dzisiaj oddajemy hołd tym, którzy mimo niemieckich szykan i przemocy, opowiedzieli się za Polską. Wymagało to ogromnej odwagi. Lubstynek, obok kilku innych miejscowości, jest symbolem tej odwagi – mówił prezes IPN.
Dr Jarosław Szarek podkreślił w swoim wystąpieniu, że plebiscytowe zmagania o Polskę nie były walką zbrojną, ale były równie zacięte. Jak zauważył, wymagały one od polskiej ludności i działaczy plebiscytowych ogromnego heroizmu, ze względu na skierowany przeciwko nim terror, a także gigantyczną dysproporcję sił.
– Nie decydował o wynikach plebiscytu karabin, okopy, naboje. Decydowały miliony marek, miliony egzemplarzy niemieckiej prasy, która codziennie zohydzała Polskę, pokazując dopiero co przywróconą na mapę Europy po wiekowej niewoli ojczyznę jako państwo tymczasowe, byle jakie, biedne, które wkrótce przestanie istnieć rozgromione przez armię bolszewickiej Rosji – zaznaczył.
Głos zabrał także prof. Wojciech Polak, przewodniczący Kolegium IPN, który podkreślił wagę objawień maryjnych w Gietrzwałdzie oraz ich wpływ na budzenie się świadomości narodowej mieszkańców Warmii, Mazur i Powiśla.
W liście do uczestników uroczystości prezydent Andrzej Duda napisał, że w imieniu Rzeczypospolitej pochyla głowę ze czcią dla mieszkańców tej ziemi, którzy z pokolenia na pokolenie przekazywali wiarę w odzyskanie przez nasz naród własnego suwerennego państwa.
„Pomimo presji germanizacyjnej i prześladowań ze strony pruskich zaborców zachowali polską tożsamość i dziedzictwo. A kiedy odrodziła się wolna Ojczyzna, z determinacją zabiegali o przyłączenie swojego rodzinnego regionu do Rzeczypospolitej” – zaznaczył.
Prezydent przypomniał, że dramatyczne wydarzenia z czasów akcji plebiscytowej rozgrywały się w tym samym czasie, gdy ważyły się losy młodego państwa, a milionowa armia ochotników stawała w obronie Polski przez najazdem bolszewickim. Jak zauważył, w tamtych okolicznościach nie mogły się one zakończyć sukcesem.
„Szykany, zastraszanie i brutalna przemoc zwolenników i bojówkarzy opcji niemieckiej sprawiły, że tylko nieliczne mazurskie wsie znalazły się w granicach Rzeczypospolitej” – napisał.
List do organizatorów i uczestników rocznicowych uroczystości skierował także premier RP Mateusz Morawiecki. Jak ocenił, plebiscyt na Warmii i Mazurach w 1920 r. to niełatwa karta polskiej historii, bo jego wynik przesądził o tym, że w większości polskojęzyczna ludność znalazła się poza polskimi granicami.
„Tutejsi mieszkańcy zostali poddani wówczas wielkiej presji. Pamiętamy o manipulacjach przy kartach wyborczych, sprowadzaniu na te ziemie osób od dawna tu nie mieszkających, agresywnej działalności niemieckich bojówek i propagandy” – stwierdził.
Szef rządu ocenił, że dziś tę historię trzeba przywoływać, by wskazywać na patriotyzm tych, którzy zachowali Polskę w sercach i nigdy nie utracili nadziei na powrót tych ziem do macierzy, którzy oparli się przymusowej germanizacji i przechowywali tradycję, język i wiarę ojców, przekazując je kolejnym pokoleniom.
W trakcie uroczystości odsłonięta została tablica OBUWiM IPN Gdańsk poświęcona mieszkańcom Warmii, Mazur i Ziemi Lubawskiej, którzy po latach niemieckiego zniewolenia opowiedzieli się za Polską. W granicach RP znalazły się miejscowości Czerlin, Lubstynek, Napromek i Groszki. W Lubstynku w 1920 r. za Polską oddano 92 głosy, za Prusami opowiedziało się 51 osób.
„Ludu Warmiński nie śpij!”. „Niech żyje z kajdan wyzwolona Polska!”. Tak brzmiała odezwa Warmińskiej Rady Ludowej z 1919 r. To jeden z wielu elementów otwartej podczas obchodów wystawy IPN i Instytutu Północnego „Plebiscyt 1920 roku. Walka o Polskość Warmii, Mazur i Powiśla”.
– Uroczystości organizowane przez IPN to przypomnienie korzeni polskości na terenie Warmii, Mazur i Powiśla, ceny jaką za nią płaciła miejscowa ludność, a także realizacja obowiązku upamiętnienia ofiar – powiedział na zakończenie prof. Mirosław Golon, dyrektor IPN Gdańsk.
Obchody poprzedziła Eucharystia w kościele pw. św. Barbary w Złotowie pod przewodnictwem biskupa Andrzeja Suskiego.
W piątkowych uroczystościach zorganizowanych z inicjatywy prezesa IPN oraz wójta gminy Lubawa Tomasza Ewertowskiego, uczestniczył minister rolnictwa i rozwoju wsi Jan Krzysztof Ardanowski, parlamentarzyści, samorządowcy, duchowni, przedstawiciele IPN Białystok dyrektor dr hab. Piotr Kardela oraz naczelnik Delegatury IPN w Olsztynie dr Paweł Warot, naczelnik OBUWiM IPN Gdańsk Katarzyna Lisiecka wraz ze współpracownikami oraz liczni mieszkańcy Lubstynka. Za organizację obchodów z ramienia IPN Gdańsk odpowiadał Marcin Węgliński.
10 lipca 2020 r. (piątek), Lubstynek
- uroczysta Msza święta w kościele pw. św. Barbary w Złotowie (Złotowo 67)
- oficjalna część uroczystości w Lubstynku (14-260 Lubstynek, przy siedzibie Ochotniczej Straży Pożarnej):
- wystąpienie prezesa IPN dr. Jarosława Szarka,
- wystąpienia zaproszonych gości,
- wystąpienie wójta gminy Lubawa Tomasza Ewertowskiego,
- odsłonięcie pamiątkowej tablicy (ufundowanej przez IPN),
- złożenie wiązanek kwiatów,
- otwarcie wystawy Instytutu Pamięci Narodowej i Instytutu Północnego w Olsztynie pt. „Plebiscyt 1920 roku. Walka o Polskość Warmii, Mazur i Powiśla” (dyrektor Oddziału IPN prof. Mirosław Golon).
Decyzją wójta gminy Lubawa wydarzenie, z powodu zagrożenia epidemicznego, ma charakter zamknięty (nie podajemy dokładnych godzin poszczególnych punktów uroczystości). Ze względu na trwającą epidemię w obchodach mogą uczestniczyć tylko zaproszone osoby. Obowiązują maseczki oraz zasada zachowania odstępu.
Fot. upamiętnienie plebiscytu i kościół w Złotowie, wjazd do Lubstynka
-
W Centrum Edukacyjnym IPN Przystanek Historia im. Janusza Kurtyki w Warszawie (ul. Marszałkowska 21/25) 9 lipca o godz. 13.00 odbędzie się konferencja prasowa poświęcona inicjatywom IPN w związku z 100. rocznicą plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu. W briefingu wezmą udział: dr Jarosław Szarek, prezes IPN, dr Paweł Warot, naczelnik Delegatury IPN w Olsztynie oraz Krzysztof Kierski, współautor wystawy „Plebiscyt 1920 roku. Walka o Polskość Warmii, Mazur i Powiśla”. Spotkanie poprowadzi prof. Mirosław Golon, dyrektor IPN Oddział w Gdańsku.
- 10 lipca delegacja Instytutu Pamięci Narodowej złoży kwiaty przy istniejącym już upamiętnieniu plebiscytu w miejscowości Groszki,
- Wyjątkowo, ze względu na panującą epidemię, nie odbędą się planowane w tym roku uroczystości i wydarzenia:
- przejazd rowerowy na trasie od Lubstynka do Groszek (planowany jest latem 2021 roku),
- uroczystość z udziałem uczniów przy Szkole Podstawowej im. Orła Białego w Złotowie, gdzie mieści się upamiętnienie plebiscytu i tablica informacyjna (planowana jest w czerwcu 2021 roku),
- akcja edukacyjna dla uczniów okolicznych szkół gminy Lubawa, przeprowadzona przez edukatorów Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej IPN w Gdańsku (planowana jest pod koniec roku szkolnego 2021 roku).
W dniu 10 lipca br. w Lubstynku zostanie otwarta wystawa Instytutu Pamięci Narodowej pt. „Plebiscyt 1920 roku. Walka o Polskość Warmii, Mazur i Powiśla”. Prezentacja powstała wspólnym wysiłkiem historyków Instytutu Pamięci Narodowej (Oddziału IPN w Białymstoku, jego Delegatury w Olsztynie, Oddziału IPN w Gdańsku), a także Instytutu Północnego w Olsztynie. Wystawa liczy 19 plansz, dostępna jest w wersjach do prezentacji w plenerze jak i wewnątrz budynków. Warto nadmienić, że została wzbogacona o plansze poświęcone przebiegowi plebiscytu w miejscowościach, które zostały przyłączone do Polski w 1920 roku.
Przykładowe panele wystawy
Pamiątkowa tablica, która zostanie odsłonięta również w dniu 10 lipca br., została przygotowana i ufundowana przez Oddziałowe Biuro Upamiętniania Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku, za porozumieniem z gminą Lubawa. Tablica wykonana jest z brązu (dłuta rzeźbiarza Dawida Wawrzyniaka), upamiętnia przede wszystkim Polaków, którzy w tamtych dniach opowiedzieli się za odrodzoną Rzeczpospolitą. Upamiętnienie zostanie umieszczone na głazie narzutowym, którego transport i przygotowanie zapewniła gmina Lubawa. Napis na tablicy brzmi:
W nieodległej wsi Groszki (powiat działdowski, gmina Rybno) już od 10 lat znajduje się upamiętnienie plebiscytu w postaci tablicy umieszczonej na głazie narzutowym. Ponadto istnieje tutaj wartościowa edukacyjnie ścieżka dydaktyczna, dedykowana rowerzystom i pieszym. Wzdłuż niej umieszczone zostały tablice edukacyjne, opowiadające o przebiegu plebiscytu, lokalnych postaciach z nim związanych, głosowaniu (jedna z tablic upamiętnia nieistniejący już dom plebiscytowy). Ścieżka kończy się słupem symbolizującym dawną granicę polsko-niemiecką. Przy pomniku przedstawiciele IPN złożą kwiaty.
Upamiętnienie w Groszkach
Organizatorami uroczystości są:
- Gmina Lubawa
- Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku
Kontakt organizacyjny i medialny w gminie Lubawa: tel. 89 645 54 10; kontakt medialny w Instytucie Pamięci Narodowej: kom. 882 080 940 (Jan Hlebowicz)
Uwaga: potwierdzenia zgłoszeń udziału w uroczystościach przyjmuje wyłącznie gmina Lubawa.
Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu został przeprowadzony 11 lipca 1920 roku w wyniku ustaleń traktatu pokojowego w Wersalu (kończącego I wojnę światową). Jego celem było ustalenie przynależności terytorialnej obszarów, które – według strony polskiej – ze względów historycznych oraz etnicznych powinny zostać przyznane odradzającej się Rzeczypospolitej.
Wynik plebiscytu okazał się z wielu względów niekorzystnych dla Polski. Wpływ na to miały czynniki zewnętrzne, takie jak tocząca się wojna polsko-bolszewicka, intensywna i często niezgodna z prawem działalność administracji i ludności niemieckiej, a także nasilona przez kilkadziesiąt lat akcja germanizacyjna. Do Polski powróciło tylko kilka przygranicznych miejscowości.
Tym bardziej, w 100. rocznicę plebiscytu, warto podkreślić patriotyczną postawę mieszkańców tych ziem oraz wszystkich głosujących, którzy opowiedzieli się za Polską. Wielu z nich zapłaciło za to w czasie II wojny światowej najwyższą cenę. Przypomnimy tutaj losy tylko kilku postaci:
- Grabowski Roman (1882–1940) – pedagog i kompozytor; aktywny działacz plebiscytowy, później organista w kościele farnym w Lubawie, a od 1935 r. nauczyciel muzyki w Działdowie; 1 III 1940 aresztowany i uwięziony w obozie w Działdowie, dalszy los pozostaje nieznany (prawdopodobnie zamordowany),
- Habandt Walenty (1898–1940) – działacz społeczny, zaangażowany w polską działalność patriotyczną, w tym rozwój prasy, oświaty i akcji gospodarczych; od 1919 r. w Mazurskim Komitecie w oddziale w Ostródzie, jego rodzina po plebiscycie opuściła pow. ostródzki i przeniosła się do Polski, jednakże Walenty Habandt został; dalej aktywny w polskich organizacjach, w tym w ruchu młodzieży polskiej, m.in. kilka lat w Szczytnie, gdzie działał m.in. w władzach lokalnych Związku Polaków w Niemczech, był też członkiem Rady Banku Ludowego w Szczytnie. Czynny też w organizacji polskiej oświaty, w 1937 zmuszony do opuszczenia Prus Wschodnich, osiadł w Gdyni, we wrześniu 1939 r. tam aresztowany, zamordowany 22 marca 1940 r. w obozie Stutthof,
- Łangowski Antoni (1886–1939) – lekarz, działacz narodowy, b. aktywny w czasie plebiscytu w Olsztynie, ciężko pobity, od grudnia 1920 r. osiadł w Gdańsku, aktywny w Polonii WMG do 1939 r., zamordowany w październiku 1939 r. pod Skórczem.
Upamiętnienie działacza plebiscytowego Bogumiła Linki w Olsztynie
(śmiertelnie pobitego przez Niemców w 1920 r. za działalność na rzecz przyłączenia do Polski Warmii i Mazur)
