E-Księgarnia-
Wizualizacja pomnika (materiały UMT)
Już jesienią 2018 roku w Toruniu powstanie bardzo ważne upamiętnienie kilkudziesięciu tysięcy ofiar niemieckich zbrodni na polskiej ludności Pomorza, które bywa nazywane Zbrodnią Pomorską 1939 roku. Ludobójcza operacja niemieckich władz przybrała na polskim wielkim Pomorzu (stolicą województwa był wówczas Toruń, chociaż największymi miastami Bydgoszcz i Gdynia) charakter gigantycznego ludobójstwa, ewidentnie na wzór wymordowania lub uwięzienia Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku.
Niemcy na całym Pomorzu polskimi elitami i aktywniejszą społecznie grupą Polaków zapełnili w szale nienawiści narodowej doły śmierci w kilkuset miejscowościach, od Piaśnicy za Wejherowem, przez Szpęgawsk i Mniszek, po Barbarkę pod Toruniem i Fordon pod Bydgoszczą. Masowo mordowano nauczycieli, księży, społeczników i urzędników, ale także aktywniejszych rolników, rzemieślników, czy robotników. Wymordowano kwiat bohaterów Odzyskania Niepodległości w latach 1914–1922, ludzi służących w Legionach i POW, w Powstaniu Wielkopolskim i Powstaniach Śląskich, w wojnie polsko-bolszewickiej i innych walkach o Polskę. Wymordowano wielu młodszych, w tym licznych harcerzy wychowanych w duchu patriotyzmu i umiłowania Boga. Do dzisiaj nie udało nam się ustalić nazwisk wielu ofiar tej zbrodniczej operacji, gdyż przez kilkadziesiąt lat po wojnie władze nie zadbały o to. Dopiero od lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto trwającą do dziś próbę naprawdę godnego i bogatego w walory informacyjne upamiętniania ofiar, co można od kilku lat zobaczyć np. w Piaśnicy lub na Barbarce. Pracownicy IPN od lat byli bardzo mocno zaangażowani w w badanie niemieckiego ludobójstwa na Polakach na Pomorzu w latach 1939–1945. Wspomnieć warto chociaż grono zaangażowanych w tę tematykę historyków: prof. Grzegorz Berendt (dziś w Muzeum II Wojny Światowej); dr Monika Tomkiewicz; dr Tomasz Ceran; dr Izabela Mazanowska; mgr Mateusz Kubicki. Wspomnieć też warto kilka ważnych pozycji:
- Tomasz Sylwiusz Ceran, „Szmalcówka”. Historia niemieckiego obozu w Toruniu (1940–1943) na tle ideologii nazistowskiej, Bydgoszcz-Gdańsk 2011
- Izabela Mazanowska, Karolewo 1939. Zbrodnie w obozie Selbstschutz Westpreussen, Gdańsk–Warszawa 2017
- Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940. Wybrane zagadnienia, red. Izabela Mazanowska i Tomasz Sylwiusz Ceran, Bydgoszcz–Gdańsk 2016
- Monika Tomkiewicz, Więzienie na Łukiszkach w Wilnie 1939–1953, Warszawa 2018, Tom I: monografia, Tom II: dokumenty (książka w druku)
- Elżbieta Rojowska, Monika Tomkiewicz, Gdynia w latach 1939–1945 w świetle źródeł niemieckich i polskich. Aresztowania, egzekucje, wysiedlenia ludności cywilnej narodowości polskiej, Gdynia 2009
W ramach prac nad koncepcją pomnika Instytut od początku bardzo mocno angażował się w tę wielką i mądrą ideę, a pracownicy IPN bezpośrednio wsparli m.in. przygotowanie historycznego uzasadnienia koncepcji pomnika, jak i bezpośrednią informację zawartą w nowym upamiętnieniu. Jednym z ważnych elementów pomnika będzie bowiem wykuta w marmurze lista wszystkich miejscowości Pomorza, w których Niemcy jesienią 1939 roku przeprowadzili akcję wymordowania Polaków. Tekst upamiętnienia został przygotowany przez dr Izabelę Mazanowską, dr. Tomasza Cerana, przy współpracy z dr. Markiem Szymaniakiem (pracownikiem Muzeum II Wojny Światowej).
Uroczyste odsłonięcie pomnika będzie jednym z najważniejszych w skali całej Polski, a szczególnie Wielkiego Pomorza, wprowadzeniem w zbliżającą się w 2019 roku 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej. Należy podkreślić, że z oczywistych względów większość upamiętnień budujemy na cmentarzach, często położonych w miejscach oddalonych od centrów, czasem wręcz trudno dostępnych. Tym razem pomnik stanie w samym środku wielkiego miasta, dosłownie 150 metrów od głownego dworca autobusowego, a kilkaset metrów od Rynku Staromiejskiego. Znacznie łatwiej będzie właśnie w tej lokalizacji organizować masowe uroczystości z udziałem szkół i mieszkańców. Toruńskie uroczystości powinny stać się okazją dla bardzo szerokiej kampanii informacyjnej, nie tylko IPN, przypominającej prawdę o II wojnie światowej. Szczególna rola pomnika polega na podkreśleniu najbardziej dramatycznej, nieodwracalnej konsekwencji niemieckich zbrodni - masowego wyniszczenia polskiej ludności. Wymordowanym tysiącom ofiar niemieckich zbrodniarzy na Pomorzu jesienią 1939 roku i milionom Polaków zamordowanych przez Niemców w czasie całej II wojny światowej należy się nasza pamięć.
W dniu 3 kwietnia ogłoszona została dokładna data odsłonięcia pomnika i wielkiej, ogólnopolskiej uroczystości patriotycznej – to wtorek 2 października 2018 roku. To dzień bardzo symboliczny, bo między uroczystym wspomnieniem pomordowanych w Lasach Szpęgawskich i w Lasach Piaśnickich. Ale najbardziej symboliczna wymowa związana jest z tym, że jest to dokładna, 139 rocznica urodzin dr. Józefa Władysława Bednarza, naszego pomorskiego Korczaka, jednego z najwspanialszych Polaków zamieszkujących nasz region w 1939 roku. To takich Polskich Wielkich Bohaterów Niemcy chcieli zetrzeć z powierzchni ziemi w czasie Strasznej Wojny. W związku z tym rozpoczynamy bezpośrednie przygotowania do akcji informacyjnej, w ramach której wskazane będzie przygotowanie grupy publikacji IPN do rozdania licznym uczestnikom tej uroczystości.
Ze strony Oddziału IPN w Gdańsku z Delegaturą w Bydgoszczy najbardziej wskazane będzie wystawienie w pobliżu pomnika trzech naszych wystaw („Okupacja i zbrodnie niemieckie na Kujawach i Pomorzu Południowym”; „Okupacja na Kaszubach i Kociewiu”; „Zapomniani Kaci Hitlera”), dystrybucja katalogów do dwóch z tych wystaw, a także wydrukowanie monografii zbrodni w Szpęgawsku.