Instytut Pamięci Narodowej Wystawa „»Ramię krzep – Ojczyźnie służ«. 135 rocznica powstania Sokolstwa Polskiego w Ameryce” – Warka, 17 września 2022 – 31 marca 2023 - Aktualności -

Celem wystawy, objętej patronatem  prezydenta RP Andrzeja Dudy, jest przybliżenie jak najszerszemu gronu odbiorców historii jednej z najbardziej zasłużonych organizacji polonijnych w USA. W skład ekspozycji wchodzą cenne dokumenty i artefakty powstałe od schyłku XIX w. do pierwszych lat XXI w., będące świadectwem narodzin Sokolstwa Polskiego w Ameryce i jego wkładu w odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. Wystawa ukazuje założenia ideowe organizacji, łączące sprawność fizyczną z kształtowaniem świadomości narodowej wśród Polonii amerykańskiej, wyrażające się w haśle „Ramię krzep – Ojczyźnie służ”.

W latach 1918–1920 do tworzonej we Francji armii gen. Hallera, a następnie do Polski przybyło około 5-6 tys. ochotników – członków struktur Sokolstwa Polskiego w Ameryce. Wzięli oni udział w wykuwaniu i obronie polskiej niepodległości. W Sokolstwie swoją przygodę ze sportem rozpoczynało także wielu sportowców o światowej sławie, jak np.: czterokrotny mistrz świata w boksie Stanisław Kiecal, jeden z najbardziej znanych i utalentowanych baseballistów wszechczasów, zawodnik St. Louis Cardinals, Stan Musial, czy lekkoatletka i czternastokrotna mistrzyni świata Stanisława Walasiewicz.

Gości uroczystości powitała Iwona Stefaniak, dyrektor Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce. Następnie  przewodniczący Kolegium IPN prof. Tadeusz Wolsza odczytał list marszałek Sejmu Elżbiety Witek. Listy do uczestników wernisażu skierowali również marszałek Senatu Tomadz Grodzki,  minister obrony narodowej Mariusz Błaszczak,  minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński, minister edukacji i nauki Przemysław Czarnek oraz marszałek województwa mazowieckiego Adam Struzik.

Prezes IPN dr Karol Nawrocki w wystąpieniu inaugurującym wystawę podkreślał historyczne znaczenie i zasługi Związku Sokolstwa Polskiego w Ameryce w odzyskaniu przez Polskę niepodległości oraz kultywowaniu języka i tradycji narodowych. Podziękował także za zaufanie okazane Instytutowi Pamięci Narodowej przez tę organizację, czego wyrazem było przekazanie zbiorów Sokolstwa do Archiwum IPN.  – Dzielimy się tym nabytkiem z Państwem. Instytut Pamięci Narodowej stoi na straży pamięci o dumnym, pięknym polskim narodzie – podkreślił.

Podczas gali głos zabrał również gość specjalny Timothy Kuzma, prezes Polish Falcons of America, który w skrócie nakreślił dzieje Sokolstwa Polskiego w Ameryce oraz podziękował za przejęcie i zabezpieczenie przez IPN cennej kolekcji .

Dyrektor Archiwum IPN Marzena Kruk zapraszając do obejrzenia ekspozycji podkreślała unikatowość zbiorów Sokolstwa, wyrażając nadzieję, że przygotowana ekspozycja przyczyni się do rozszerzenia i kultywowania wiedzy o historii całej organizacji i zasługach poszczególnych jej członków w budowaniu patriotycznych postaw wśród emigracji w Ameryce.

Wernisaż uświetnił występ Moniki Kuczery i Zuzanny Całki,  które wspólnie wykonały utwory instrumentalne skomponowane przez Ignacego Jana Paderewskiego  oraz pieśń „Hej, Orle Biały” – hymn bojowy poświęcony Armii Polskiej, do którego słowa i muzykę również napisał Ignacy Jan Paderewski, a także „Marsz sokołów” z tekstem autorstwa pisarza Jana Lama i muzyką Wilhelma Czerwińskiego, kompozytora oper i operetek.

Uczennica czwartej klasy Liceum Ogólnokształcącego im. Piotra Wysockiego w Warce,  Weronika Mućka, zadeklamowała napisany z okazji 15-lecia powstania gniazda nr 7 w Nowym Jorku wiersz „Pieśni sokołów polskich w Ameryce” autorstwa Marii Konopnickiej, honorowej członkini Sokolstwa.

Wydarzeniu towarzyszyły pokazy akrobatyczne tria KET z Ropczyc, finalistek programu Mam Talent, reprezentantek kadry narodowej i aktualnych Mistrzyń Polski, których trenerką jest wychowanka Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” pani Regina Małek oraz pokaz akrobatyki powietrznej w wykonaniu Aleksandry Szczypek z Elite Talent Club, finalistki programu Mam Talent, wychowanki Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Rzeszowie, byłej reprezentantki Polski, wielokrotnej medalistki Mistrzostw Polski i turniejów międzynarodowych w akrobatyce sportowej.

Dla gości przygotowano także inne atrakcje – pokaz broni przygotowany przez Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Lublinie, zrzeszone w ogólnopolskim Związku Towarzystw Gimnastycznych, piknik edukacyjny z licznymi konkursami historycznymi oraz gry i zabawy dla najmłodszych.

Transmisja z otwarcia wystawy

O wystawie

Ekspozycja czasowa pod tytułem „Ramię krzep – Ojczyźnie służ”. 135. rocznica powstania Sokolstwa Polskiego w Ameryce prezentuje dzieje tej organizacji oraz ukazuje przyczyny jej wybitnych osiągnieć patriotycznych czy sportowych. Wystawa jest oparta w głównej mierze na eksponatach wybranych spośród materiałów przekazanych do zasobu Archiwum IPN przez Sokolstwo Polskie w Ameryce w 2019 r. Było to ważne wydarzenie w ramach projektu IPN „Archiwum Pełne Pamięci”.

Ekspozycja obejmuje niemal czterysta unikalnych eksponatów, m.in. list Heleny Paderewskiej, przewodniczącej Polskiego Białego Krzyża (PBK) do Agnieszki Wisły, odznaki z wiązane z Sokolstwem, liczne zdjęcia czy „Memoriał do cywilizowanych narodów świata w sprawie Polski” przekazany przez Związek Sokołów Polskich na początku 1915 r. prezydentowi Stanów Zjednoczonych oraz wszystkim ambasadorom rezydującym w Waszyngtonie.

Tematyka wystawy została ujęta w sposób przekrojowy, obejmując okres od schyłku XIX w. do pierwszych lat XXI w., z wyraźnym zaakcentowaniem wkładu Sokolstwa w odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. Ukazuje również w przystępny sposób założenia ideowe organizacji, łączące sprawność fizyczną z rozwojem moralnym i kształtowaniem świadomości narodowej wśród Polonii amerykańskiej, wyrażające się w haśle „Ramię krzep – Ojczyźnie służ”. Wystawa przybliża także sylwetki najważniejszych postaci ze 135-letniej historii Sokolstwa Polskiego w Ameryce.

Ekspozycję eksponatów w gablotach uzupełniają interaktywne pulpity i projekcje multimedialne, a wśród nich fabularyzowany dokument zrealizowany z okazji 15-lecia rekrutacji do Armii Polskiej we Francji, przeprowadzonej na terenie USA w epoce I wojny światowej. Wystawę główną uzupełniają plansze do oddzielnej prezentacji zewnętrznej, która w dniach 10–30 września  jest eksponowana przy Kościele Akademickim św. Anny w Warszawie.

W latach 1918–1920 z Sokolstwa Polskiego w Ameryce przybyło do armii gen. Hallera tworzonej we Francji, a następnie do Polski około 25 tys. druhen i druhów, by wykuwać i bronić jej niepodległości. Wśród wychowanków Sokolstwa Polskiego w Ameryce znalazło się także wielu sportowców o światowej sławie, jak czterokrotny mistrz świata w pięściarstwie wagi średniej Stanisław Kiecal, nazywany „The Michigan Assassin” czy Stanisława Walasiewicz, lekkoatletka i czternastokrotna mistrzyni świata. Sokolstwo Polskie w Ameryce było powiązane z działającym na ziemiach polskich od 1867 r. Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”.

Do najcenniejszy eksponatów, które zaprezentujemy na wystawie w Warce należą:

• „Memoriał do cywilizowanych narodów świata w sprawie Polski” przygotowany przez Związek Sokołów Polskich pod koniec 1914 r. Dokument skierowany do prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona oraz wszystkich ambasadorów rezydujących w Waszyngtonie podnosił prawo Polski do pełnej niepodległości. Memoriał wręczony przez delegację Sokolstwa Wilsonowi w lutym 1915 r. zostało dobrze przyjęty i spotkał się z obietnicą pomocy w tej kwestii. Jak wiadomo, w orędziu prezydenta USA do Kongresu z 8 stycznia 1918 r. znalazł się punk domagający się powstania niepodległej Polski po zakończeniu I wojny światowej, i gwarancji międzynarodowych dla rzeczpospolitej. Zagraniczne opinie w sprawie przywrócenia Polsce pełnej suwerenności, które uzupełniły polski wysiłek wojskowy, przyniosły oczekiwany skutek w listopadzie 1918 r.
• Krzyż Żołnierzy Polskich z Ameryki ustanowiony w 1920 r., jako okolicznościowe odznaczenie wojskowe. Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny Józef Piłsudski zatwierdził tę pamiątkową odznakę dla tysięcy członków wychodźstwa mieszkających na stałe w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, którzy podczas I wojny światowej wstąpili ochotniczo do polskich formacji wojskowych i brali udział w walkach o wyzwolenie państwa polskiego oraz o utrzymanie jego niepodległości w latach 1918–1920. Wizerunek tego odznaczenia jest do dzisiaj wykorzystywany w działalności polonijnych środowisk kombatanckich w Stanach Zjednoczonych, zwłaszcza Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce.
• Orzeł ochotników z USA i Kanady do Armii Polskiej we Francji to odznaka wydawana podczas I wojny światowej ochotnikom z Ameryki do Armii Polskiej we Francji. Rekruci umieszczali ją na swoich mundurowych czapkach w obozach szkoleniowych na terenie Kanady i USA. Ten właśnie orzeł stała się ważnym symbolem dla polskich żołnierzy, gotowych do walki w Europie – nawet pomimo czasowych zakazów jego noszenia ze strony francuskich przełożonych, jako emblematu „nieregulaminowego”. Od 1920 r. orły powracały za ocean razem z wieloma żołnierzami, gdzie były z dumą noszone jako znak tych wszystkich, którzy dobrowolnie włączyli się w walkę o polską niepodległość.
• Mundur Polskiego Białego Krzyża należący do Agnieszki Wisły to uniform zasłużonej organizacji założonej w 1918 r. w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy małżonki Ignacego Jana Paderewskiego – Heleny z myślą o polskich żołnierzach walczących na frontach I wojny światowej oraz o cywilnych ofiarach tego konfliktu. Mundur ten nosiła Agnieszka Wisła, jedna z barwniejszych postaci polskiej emigracji za oceanem. Była zaangażowana w akcję rekrutacyjną do Armii Polskiej tworzonej we Francji. W latach 1918–1921 pełniła obowiązki sanitariuszki we Francji i Polsce, niosąc pomoc rannym polskim żołnierzom oraz organizując proces ich rekonwalescencji. Po powrocie do USA aktywnie włączyła się w działania Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP). Przez dziesiątki lat aktywizowała Polki do wspierania kombatantów oraz ich bliskich.
• List Heleny Paderewskiej, przewodniczącej Polskiego Białego Krzyża (PBK) do Agnieszki Wisły, jednej ze swoich podopiecznych. Został napisany w październiku 1920 r. z paryskiego Hotelu Ritz już po zawieszeniu działań zbrojnych w wojnie polsko-bolszewickiej. W trakcie wojny w ramach PBK Agnieszka Wisła zajmowała się zaopatrywaniem frontowych placówek sanitarnych w niezbędne materiały medyczne oraz rozdzielaniem nadesłanych darów. W bezpośrednio zagrożonej przez wroga Warszawie opatrywała rannych. Po powrocie z rejonu walk prowadziła wśród polskich żołnierzy działalność kulturalno-oświatową.
• – Listy Ignacego Jana Paderewskiego do Teofila A. Starzyńskiego. Ignacy Paderewski był wyjątkową postacią dla amerykańskiej Polonii, a zwłaszcza dla Sokolstwa Polskiego. Ta organizacja przez kilkadziesiąt lat traktowała wirtuoza i polskiego męża stanu jako swojego patrona, popierając go we wszelkich pomocowych działaniach społecznych i politycznych. Efektem tych relacji jest korespondencja, jaką na przestrzeni lat prowadzili ze sobą Paderewski i prezes amerykańskiego Sokolstwa Starzyński.
• Fotografie panoramiczne zdecydowanie wyróżniają się na ekspozycji nie tylko ze względu na wielkość, ale i na jakość wykonania, dokumentują najważniejsze wydarzenia w historii poszczególnych gniazd i okręgów, takie jak zloty, zjazdy, uroczystości patriotyczne czy kursy militarne i szkolenia w Cambridge Springs i obozie Niagara-on-the-Lake. Długość najdłuższych prezentowanych na wystawie panoram dochodzi do około 150 cm. Choć najstarsze z nich pochodzą z drugiej dekady XX wieku, jakość obrazu pozwala dostrzec najmniejsze detale uwiecznionych postaci, co nie tylko jak na owe czasy, lecz także nawet obecnie może robić wrażenie na widzach.
• Mother Glory (Dla Ojczyzny Chwały) fabularyzowany dokument w reżyserii Franciszka Kłosowicza, sekretarza generalnego „Sokoła” w latach 1925–1940, nagrany na taśmie 35 mm. Film został zrealizowany z okazji 15-lecia rekrutacji do Armii Polskiej we Francji przeprowadzonej na terenie USA. Jest to unikatowy dokument przedstawiający polskich ochotników zgrupowanych w obozie Tadeusza Kościuszki w Niagara-on-the-Lake w Kanadzie. Materiał podzielono na dwie części: oprócz oryginalnych ujęć z obozu rekrutacyjno-szkoleniowego, można również zobaczyć inscenizację odegraną przez artystów teatru polonijnego w Chicago.

Partnerem wystawy jest  Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie. Patronat honorowy nad ekspozycją objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda.

Projekt wystawy: 7muz.pl

Wystawa poświęcona historii Sokolstwa Polskiego w Ameryce jest prezentowana w miejscu nieprzypadkowym, któremu patronuje Kazimierz Pułaski, bohater dwóch narodów: amerykańskiego i polskiego. W jego osobie niczym w soczewce skupiają się ideały, które również przyświecały sokolemu ruchowi za oceanem u zarania ich działalności, czyli walki narodowowyzwoleńczej, która w połączeniu z rozwojem duchowym i fizycznym stanowi istotę działania całej organizacji. To wszystko można streścić w dewizie zaczerpniętej jeszcze z początków działalności galicyjskiego sokolstwa, a patronującej prezentowanej ekspozycji: „Ramię krzep – Ojczyźnie służ”.

• Więcej o przekazaniu archiwaliów przez Sokolstwo Polskie w Ameryce do Archiwum IPN.
• Artykuł na portalu przystanekhistoria.pl: Sokoli Klub Szybowcowy – „W zdrowym ciele, zdrowy duch”
• Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” jako jeden z prekursorów harcerstwa

Zapowiedź wystawy

Wystawa plenerowa w Warszawie – od 10 września 2022

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej zaprasza na wystawę plenerową zatytułowaną „»Ramię krzep – Ojczyźnie służ«. 135 rocznica powstania Sokolstwa Polskiego w Ameryce”, która od 10 września 2022 r. jest prezentowana w rejonie wieży Kościoła Akademickiego św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie.

Mamy nadzieję, że poprzez wyeksponowanie plansz ukazujących dzieje i najważniejsze założenia ruchu sokolego zza oceanu na reprezentacyjnym fragmencie Traktu Królewskiego w pobliżu kościoła św. Anny jak najwięcej osób będzie miało szansę zapoznania się z dziedzictwem tej zasłużonej organizacji polonijnej.

Każda z szesnastu plansz przedstawia kręgi tematyczne odnoszące się do historii „Sokoła”: początki i organizacja, struktura, rozłam i zjednoczenie, militaryzacja, rekrutacja, czyn zbrojny, wsparcie dla Ojczyzny, walki na Kresach, Sokolstwo podczas II wojny światowej, sport (rozwój fizyczny, otwarcie na inne dyscypliny, lekkoatletyka, sokoli sportowcy), więzi oraz solidarność z Polską.

 

 

 

 

Wystawa plenerowa „»Ramię krzep – Ojczyźnie służ«. 135 rocznica powstania Sokolstwa Polskiego w Ameryce” –
Warszawa, 10 września 2022. Fot. Katarzyna Adamów (IPN)

 

* * * 

Sokolstwo Polskie w Ameryce jest organizacją społeczną, założoną przez członków Polonii amerykańskiej w 1887 r., zajmującą się krzewieniem kultury fizycznej. Od początku działalności stawiało sobie również za cel prace na rzecz niepodległości Polski, przybierające w poszczególnych okresach rozmaite formy – od lobbingu, przez pomoc charytatywną, aż po walkę zbrojną. Sokolstwo pozostaje jednocześnie organizacją bratniej samopomocy oraz miejscem, w którym Amerykanie polskiego pochodzenia pielęgnują swoje tradycje.

Dla Sokolstwa Polskiego w Ameryce rok 2022 obfituje w jubileusze: to 135 rocznica założenia pierwszego gniazda sokolego w Chicago, 70 rocznica śmierci doktora Teofila A. Starzyńskiego, wieloletniego prezesa tej organizacji, a także 60 lat od powołania do istnienia Funduszu Stypendialnego jego imienia; to również 65 rocznica śmierci Marii Korpanty-Kowalskiej, wiceprezeski Sokolstwa, która pełniła tę funkcję przez ponad trzy dekady. W Polsce obchodzona jest z kolei 155 rocznica ruchu sokolego, który mimo przeciwności losu istnieje obecnie pod nazwą Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”.

Od 2019 roku Archiwum IPN w Warszawie jest depozytariuszem unikatowego zbioru obejmującego niemal dwie tony materiałów pochodzących z Pittsburgha, ukazującego dzieje Sokolstwa Polskiego w Ameryce oraz wpisującego się w szerszy kontekst dziejów Polonii i jej wybitnych przedstawicieli.